Amsterdam'ın kanallar boyunca sıralanan ince uzun evleri, suya düşen yansımalarıyla ve birbirine yaslanmış eğik duruşlarıyla şehre masalsı bir güzellik katar. Bu dar cepheli yapıları gören bir ziyaretçi, şehrin geçmişinden konuşan estetik bir ses duyabilir: "Küçük olan güzeldir". Gerçekten de, boyutlarıyla mütevazı bu evler, asalet ve zarafetle su kenarına dizilmiş, adeta şehrin rüzgârlı hikâyelerini fısıldayan birer mısra gibi. Ne var ki bu güzellik, minimalist tasarımın romantik bir sonucundan ibaret değildir. Temelinde balçıklı bir zemin, keskin ticari çıkarlar, kısıtlı arsa, burjuva hırsı ve vergi hesaplarının iç içe geçtiği uzun bir tarih yatar.
Amsterdam ev tasarımının öncelikle fiziksel bir sebebi vardı. Kent bataklık bir zemin üzerine kurulmuştu ve yapılar suya doymuş yumuşak toprağa çökmemek için metrelerce derine çakılan ahşap kazıkların üzerine oturtulmuştu. Yüzyıllar öncesinin ustaları, kalın meşe kazıkları Amstel deltasının balçıklı zeminine çakarak şehri böyle inşa etmişti. Ne var ki ahşap temel kazıkların ömürleri doldukça evlerin bir kısmı yana doğru eğilmeye başladı. Bu yavaş eğilme, Amsterdam'ın kanal boylarındaki yapılarına karakteristik "sarhoş büyücü" silueti verdi. Sanki her biri yaşlanmış hikâyelerin yükünü taşır gibi hafif şaşı bakakalmıştı. Neyse ki, sıkışık dizi halindeki bu evler birbirlerine omuz verircesine dayandıkları için çoğu zaman güvenle ayakta kalıyor, komşu desteğinden mahrum köşe evleri ise daha çok eğilmeye meyilli oluyordu.
Evlerin yalnızca yanlara değil, öne doğru da hafif eğik olduğu dikkati çeker. Bu kasten verilmiş bir eğimdir. Amsterdam'ın geçmişinde evlerin cephelerinin öne doğru meyilli yapılması bir gelenek, hatta bir zorunluluktu. Bu meyilli cephe geleneği, Orta Çağ'daki ahşap evlerin üst katlarını alt katlardan geniş yapma (cumba benzeri) tekniğinden miras kalmıştır. Dar sokaklarda yukarı katlarda fazla alan kazanmak ve yağmur sularını alt kat dükkânına damlatmamak için eskiden evler üste doğru genişlerdi. Amsterdam'da tuğla evlere geçilince bile loncalar bu geleneği sürdürdü. Cepheye verilen bu hafif eğim aynı zamanda ticari eşyanın yukarı katlara çıkarılmasını kolaylaştırırdı. Zira bu evlerin birçoğu konut fonksiyonunun yanında birer depo ve ticarethane işlevi de görüyordu. 19. yüzyıl başlarına kadar, lonca kuralları ve geleneksel imar düzenlemeleri Amsterdam evlerinin öne doğru hafif eğik inşa edilmesini destekliyordu. Napolyon idaresinin Hollanda’da loncaları kaldırmasıyla bu zorunluluk ortadan kalktı, ancak şehir silueti çoktan bu eğik cephelerle özdeşleşmişti.
Amsterdam, merkantilizmin hüküm sürdüğü dönem boyunca uzak diyarlardan gelen malların depolanıp el değiştirdiği önemli bir liman kentiydi. Kanal boyunca yükselen pek çok evin çatısında dışarıya uzanan kancalar ve küçük ahşap çıkmalar bulunması bu yüzdendir. Dar merdivenlerden eşya taşımak neredeyse imkânsız olduğundan hem ev eşyaları hem de ticari mallar sokaktan halatlarla yukarı çekilirdi. Cephelerin öne doğru eğimli tasarlanması da bu işleyişi kolaylaştırır, yüklerin duvarlara ya da pencerelere çarpmadan katlara ulaşmasını sağlardı. Bugün bile geniş pencereler ve eski tip vinç kancaları, taşınma günlerinde hâlâ işe yarayan, bu ticaret geçmişinin sessiz tanıklarıdır.
Elbette bu evlerin şekillenmesinde, doğanın ve pratik ihtiyaçların yanı sıra, insan eliyle belirlenmiş kentsel politikalar da büyük rol oynadı. 17. yüzyıldaki burjuva devrimi sırasında Amsterdam hızla genişliyordu. Ticaretten akan zenginlik şehrin nüfusunu beslerken, kentin burjuva yöneticileri cesur bir imar planı hazırladılar. Şehrin etrafında halkalar halinde inşa edilen üç ana kanal (Herengracht, Keizersgracht, Prinsengracht) boyunca yeni parseller oluşturuldu. Bu parseller olabildiğince küçük tutulmuştu. Böylece maksimum sayıda evin kanala bir kapısı olması hedeflenmişti. Zira 16.–17. yüzyıllarda su yolları, şehrin en önemli ulaşım arterleriydi. Dar cepheli, fakat arkaya doğru derin evler böylece Amsterdam'ın şehir planının özelliklerinden biri haline geldi.
Bu kentsel stratejiyi pekiştiren bir de maliye önlemi vardı ki Amsterdam evlerinin neden ince uzun olduğunu açıklarken en sık anılan sebeplerden biridir: Cephe genişliğine göre alınan vergi. 17. yüzyıldan itibaren ev sahipleri, binalarının kanala bakan cephesi ne kadar genişse, o oranda daha fazla vergi ödüyorlardı. Dolayısıyla cepheyi dar tutmak, vergi faturalarını da düşürmenin kestirme yoluydu. İşte Hollandalıların tasarruflu karakteri bu noktada devreye girdi. Mimarlar, madem öyle, biz de evleri dar ama çok katlı yaparız diyerek çareyi buldular. Sonucunda dar cepheli, fakat içeride derinlemesine büyüyen o göz alıcı ev tipolojisi ortaya çıktı. Singel Kanalı üzerindeki 7 numaralı ev gibi, dünyanın en dar evlerinden bazıları Amsterdam'da yükselmiştir. Bu evler, şehirdeki tüm bu mimari tuhaflıkları rehberlerinden öğrenen Amsterdamlılar için de bir merak kaynağıdır. Dikey yaşamla iç içe geçmiş bu tasarım, ticari miraslarının mekâna işlenmiş hafızasıdır ve büyük ölçüde vergi politikaları sayesindedir.
Elbette, dar cephe vergisinin mi evleri ince yaptığı yoksa zaten dar olan evlere göre mi bir vergi sistemi geliştirildiği tartışmaya açıktır. Ancak tartışmasız gerçek şu ki, vergilendirme ve ekonomik hesaplar, bu evlerin karakterini şekillendirmiştir. Bir anlamda, bugün hayranlıkla baktığımız "küçük güzeldir" prensibinin özünde, o dönem insanının benimsediği "dar olan ucuzdur" gerçeği yatıyordu. Yani ihtiyaçlar ve çıkarlar, estetiğin kılığına bürünmüş biçimde şehrin dokusuna işledi.
Amsterdam kanal evleri, bu yüzden kentin toplumsal tarihinin de bir aynasıdır. 17. yüzyılda aristokrasinin görece zayıf, buna karşın zengin tüccarların söz sahibi olduğu Hollanda toplumunda, yükselen burjuvazi gücünü ve servetini mimariye de yansıttı. Ticari girişimciliğin öncülerinden diyebileceğimiz bu kent, fiziksel çehresini de bu yeni yükselen egemen sınıfa göre biçimlendirdi. Kanallar boyunca dizilen evler, gösterişli alınlıkları ve cephe süsleriyle birer statü vitrini işi görüyor, sahiplerinin zenginliğini dışarıya ilan ediyordu. Dar olmaları aslında gösterişin kısıtlandığı anlamına geliyordu, fakat bunu telafi etmek için ayrıntılarda lüksten kaçınılmıyordu. Kanal evlerinin tepesini taçlandıran birbirinden şahane gable (alınlık) motifleri, ev sahiplerinin sınıfsal mevkiini dışarıya gösteriyordu.
Alınlıkların en yalın üçgen formları, zanaatkâr ve orta hâlli tüccarların sessiz tevazusunu taşırken, adım ve çan biçimli alınlıklar yükselen ticaret gücünün kendinden emin ifadesi hâline gelir. En tepedeki boyun alınlıklar ise, barok kıvrımlarıyla küresel ticaret burjuvazisinin ihtişamını sergiler. Her kıvrım, her konsol ve her taş işçiliği, sermayenin, güç iddiasının ve ticari kudretin cephelere nakşedilmiş sessiz bir bildirgesidir. Böylece alınlıklar, kentin burjuva tarihinde kimlerin nerede durduğunu (kimlerin gölgeden, kimlerin güneşten pay aldığını) tuğla ve kiremit harfleriyle tarihe kaydeder.
Ancak servet arttıkça bu kısıtlara meydan okuyanlar da çıktı. Herengracht'ın Altın Kıvrım (Gouden Bocht) denilen en prestijli kesiminde, bazı zengin bankerler ve yöneticiler iki bitişik parseli birleştirerek geniş cepheli “kent sarayları” inşa ettiler. Bu muazzam konakların cephesi, olağan kanal evlerinin çok üzerinde genişlikteydi. Dar merdiven yerine göz kamaştırıcı merdiven holleri yapıldı ve çatı vinçlerine hiç gerek kalmadı. Zira bu evlerin sahipleri, zaten tavan arasında mal saklayıp üç beş kuruş kazanma derdinde olmayacak kadar varlıklıydı.
Amsterdam evleri yalnızca gösteriş değil, aynı zamanda gündelik hayat ve iş dünyasının iç içe geçtiği mekanlardı. Çoğu kanal evi ikametgah ve iş yeri olarak kullanılıyordu; zemin katları (ya da bodrumları) depolara veya dükkânlara ayrılırken, aileler üst katlarda yaşıyordu. Giriş kapıları genellikle birkaç basamakla yükseltilmişti, zira böylece olası su baskınlarında ikamet katı korunmuş oluyordu. Geniş pencereler ve perdesiz cepheler ise, hem eşyaları vinçle çıkartmaya imkan tanıyor, hem de Hollanda'nın "içeride saklayacağım bir şeyim yok" diyen burjuva “saydamlık” anlayışına hizmet ediyordu.
Amsterdam’ın kanal evlerindeki dikey sosyal düzen, Paris ve Londra’daki örneklerle benzerlik gösterir, ancak kendine özgü bir ayrıntı taşır. Paris’te mansard çatıları ve Londra’da dar merdivenlerle ulaşılan üst katlar nasıl hizmetlilere ve düşük gelirli kiracılara ayrılmışsa, Amsterdam’da da çatı katları çoğunlukla hizmetkârlara ve emekçi sınıftan sakinlere tahsis edilirdi. Fakat Amsterdam’da bu katlar yalnızca yaşam alanı değil, aynı zamanda ticari depolama yeriydi. Çatıdaki vinç kirişleriyle mallar yukarı çekilir, böylece emek ve ticari sermaye aynı dar alanda yan yana var olurdu. Paris’te aristokrasinin ihtişamının hemen altında yaşayan görünmez sınıf ya da Londra’da ayrı kapılardan içeri giren hizmetkârlar, Amsterdam’da kanal manzaralı görkemli odaların bir üstünde, eğimli çatı odalarında depolarla birlikte yaşardı. Üç kentte de mimari toplumsal mesafeyi dikeyde kurarken, Amsterdam’da bu düzen ticaretin ritmiyle daha belirgin bir ekonomik anlam kazanmiştı.
Benzer şekilde, 17. ve 18. yüzyıllarda İngiltere ve Fransa'da uygulanan 'pencere vergisi' de mimaride iz bırakmıştı. Ev sahipleri fazla pencerelerini tuğlalarla ördürüp kapatarak vergiden kaçınıyorlardı. Günümüzde dahi bazı tarihi binaların cephelerinde, bu ekonomik kurnazlığın izi olarak, duvarla örülüp kapatılmış 'kör' pencereler görülebilir. Örneğin Asya'da Hanoi (Vietnam) şehrinde yüzyıllar önce uygulanan benzer bir cephe vergisi yüzünden, şehrin dükkân-evleri aşırı dar ve çok katlı inşa edilmeye başladı. "Tüp evler" denen bu yapıların bazıları yalnızca birkaç metre genişliğinde, fakat onlarca metre derinliğindedir. Benzer dar cepheli ev geleneğini Japonya'da Kyoto'nun tarihi machiya konutlarında da görürüz. Orada da tüccarlar, sokak üzerinde olabildiğince fazla dükkân elde edebilmek için arsalarını ince ve uzun bölerek evler yapmışlardı. Yani öncelikli sebep estetik kaygıların ötesinde yine ticari hayatın ve kıymetli arsaların dayatmasıydı.
Benzer bir tarihsel mantığın izlerini, İstanbul’un Galata kıyısında da görmek mümkündür. Amsterdam ile Galata kıyısındaki dar ve yüksek yapıların benzerliği, her iki kentsel morfolojinin de liman ticareti ve yoğun arsa değeri tarafından şekillendirilmiş olmasında yatar. Her iki bölgede de kıyıya yakın olmak ekonomik üstünlük anlamına geldiği için parseller dar tutulmuş, yapılar bitişik nizam ve dikey büyüme prensibiyle yükselmiştir. Ancak gerekçeleri farklıdır. Amsterdam’da dar cephe formu uzun süre cadde/kanal cephesine göre vergi alınmasından doğarken, Galata/Karaköy hattında benzer bir cephe vergisi yoktur. Burada topografyanın dikliği, limana erişimin stratejik niteliği ve yüksek kira–arsa değeri dar parselleri üretmiştir. Yapı kullanımında da ayrım vardır. Amsterdam evleri genellikle konut + depo + ticaret fonksiyonlarının aynı yapıda kümelenmesiyle gelişmişken, Galata kıyısında gördüğümüz dar yapılar daha çok ticaret hanları, bankalar, depolar ve ofisler şeklinde organize olmuştur. Özetle, iki bölgede de dar cephe mekânsal bir zorunluluk ve ticari mantık ürünüdür. Fakat Amsterdam’da hukuki–vergi teşvikiyle kurumsallaşmış bir tipoloji varken, Galata’da ticari yoğunlaşma, kıyı kıtlığı ve topografya benzer mimari sonucu üretmiştir.
Sonuç olarak bugün Amsterdam’ın dar ve hafif eğik kanal evleri, çoğu turistin gözünde masalsı bir güzellik, suya düşen nazik yansımalar ve “şirin” bir kartpostal etkisi yaratıyor olsa da, bu mimarinin ardında vergi düzenlerinin, liman ticaretinin, arsa kıtlığının ve burjuva kentleşmesinin şekillendirdiği güçlü bir ekonomi politik geçmiş var. Şehir hâlâ ışığa, suya ve ritme sahip olsa da bu doku artık sakinlerine ait bir mahalleden ziyade turistlerin deneyimlediği, fotoğrafladığı ve kısa süreli tükettiği bir sahne niteliği taşıyor. Tarihe saygılı restorasyonlar sayesinde birçok ev orijinal ahşap kazıklarını ve barok süslemelerini muhafaza ederken sosyolojik süreklilik giderek inceliyor. Amsterdam böylece bize hem küçük ölçekli mimarinin büyüsünü hem de çağdaş kentlerin kırılgan sorusunu hatırlatıyor: miras yalnızca duvarlarıyla mı yaşar, yoksa yaşam biçimiyle mi? Kanal evleri tam da bu ikilemin ortasında duruyor. Hâlâ ışığın ve suyun arasında parlıyorlar ancak içlerindeki yaşam azaldıkça bu “cici” yapılar birer ev olmaktan uzaklaşıyor ve nefes alan yerler yerine zamanın kabuğuna dönüşmüş bir sahnenin fonda bekleyen dekorları gibi yalnızca ziyaret edilen bir hatıranın yankısını taşıyor.
Kaynakça
99% Invisible. Vernacular Economics: How Building Codes & Taxes Shape Architecture.
https://99percentinvisible.org Çelik, Z. (1993). The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century. University of California Press.
City of Amsterdam – Urban Planning Archive. Building Amsterdam on Wooden Piles.
https://www.amsterdam.nl De Vries, J., & Van der Woude, A. (1997). The First Modern Economy: Success, Failure, and Perseverance of the Dutch Economy. Cambridge University Press.
Amsterdam’s canal houses: why are they so wonderfully weird? https://dutchreview.com
Dunn, K. Amsterdam Canal Houses: A Short and Skinny History.
https://eatingeurope.com Why does Amsterdam have so many crooked houses? https://www.expatica.com Glaeser, E. (2011). Triumph of the City. Penguin Books. Hobsbawm, E. (1962).
The Age of Revolution. Vintage Books. Mak, G. (1999). Amsterdam: A Brief Life of the City. Harvard University Press.
Muneta, Y. Experiencing Machiya: Kyoto.org Rijksmuseum Digital Archive.
Canal Houses and Urban Life Collection. https://www.rijksmuseum.nl
Schama, S. (1987). The Embarrassment of Riches: An Interpretation of Dutch Culture in the Golden Age. Vintage Books.
Slawych, D. Vietnam’s Tube Houses: The narrow home advantage.ca How Property Taxes Shape Our Cities. https://strongtowns.org
Van der Heijden, M. (2014). Amsterdam: City of Canals. Amsterdam University Press.
Yerasimos, S. (2000). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul. İletişim Yayınları. Amsterdam City Archives. Golden Bend Urban Files. https://stadsarchief.amsterdam.nl
